“Het wonder van de eenheid is al begonnen” – Paus Franciscus en de oecumene

Overeen – Communicatieblad van de Katholieke Vereniging voor Oecumene

Voor Overeen, het communicatieblad van de Katholieke Vereniging voor Oecumene, schreef ik onderstaande analyse van de relatie tussen paus Franciscus en de oecumene. Om het blad in zijn geheel te lezen (met vele interessante artikelen!), of om lid te worden van de KVO (en zo het blad automatisch te ontvangen!): KLIK HIER
Abusievelijk word ik aan het eind van het artikel als “ds. Hendro Munsterman” gepresenteerd. Maar laat allen gerust zijn: ik ben nog steeds geen protestants predikant, slechts een eenvoudige rooms-katholieke theoloog. 😉

Aan het begin van zijn pontificaat werd door sommige commentatoren wel getwijfeld aan de oecumenische gezindheid van de Argentijnse bisschop van Rome. Kon iemand uit LatijnsAmerika wel gevoel hebben voor de zoektocht naar kerkelijke eenheid met oosters-orthodoxen en protestanten?
Zij hadden er niet mee gerekend dat Latijns-Amerika al helemaal niet meer zo katholiek is als het wel geweest is. In een land als Argentinië zijn vele verschillende vormen van het christendom te vinden: naast de sterk groeiende evangelicale kerken zijn er ook lutherse, anglicaanse, orthodoxe Kerken. En met meerdere kerkleiders van deze kerken had Jorge Bergoglio diepe vriendschappelijke banden.

Aanvaarding van alle gaven

Oecumene betekent volgens paus Franciscus

“niet de onderwerping van de één aan de ander, noch de absorptie van de één door de ander, [maar] vooral de aanvaarding van alle gaven die God aan eenieder gegeven heeft, ter manifestatie aan de gehele wereld van het grote geheim van de verlossing door Christus de Heer door de Heilige Geest”.

Deze uitspraak deed hij op zondag 30 november, feestdag van de heilige Andreas, tijdens de orthodoxe Heilige Liturgie in Istanbul, in aanwezigheid van oecumenisch Patriarch Bartholomeüs. Het is een heropname van een zin uit zijn programmatische apostolische exhortatie Evangelii Gaudium:

“Het gaat er [bij de oecumene] niet alleen om informatie te krijgen over de ander om hem beter te leren kennen, maar te oogsten wat de Geest in hen ook als een geschenk voor ons heeft gezaaid” (EG 246).

De anglicaanse bisschop Greg Venables met Jorge Bergoglio, de toenmalige rooms-katholieke aartsbisschop van Buenos Aires, nu paus Franciscus

In het licht van deze uitspraken krijgt een gebeurtenis uit eind 2009 een bijzondere betekenis. Vlak nadat paus Benedictus XVI door de publicatie van de apostolische constitutie Anglicanorum Coetibus een ordinariaat voor anglicanen die naar de rooms-katholieke Kerk wilden overstappen had gecreëerd, nam de toenmalige aartsbisschop van Buenos Aires contact op met zijn anglicaanse collega Greg Venables: “Hij belde me op om samen te ontbijten en vertelde me overduidelijk dat het ordinariaat nogal onnodig was en dat de Kerk ons als anglicanen nodig heeft”.

Tussen Franciscus en Benedictus XVI bestaat geen tegenstelling. Ook Benedictus sprak over de Kerk als communio in verscheidenheid. Het ordinariaat was voor hem een mogelijkheid om binnen de RK-Kerk een nog grotere verscheidenheid toe te laten die de Kerk zou verrijken. Maar veel wijst erop dat paus Franciscus andere accenten zet. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een andere zin uit Evangelii Gaudium, waar hij schrijft dat

“in de dialoog met de orthodoxe broeders wij, katholieken, de mogelijkheid hebben iets meer te leren over de betekenis van de bisschoppelijke collegialiteit en hun ervaring van synodaliteit. Door middel van een uitwisseling van gaven kan de Geest ons steeds meer leiden tot de waarheid en het goede” (EG 246).

Zou het kunnen zijn dat de huidige paus bang is, dat veel van de rijkdom die in andere kerken bestaat buiten ons blikveld raakt als we te snel inzetten op de opname van deze christenen binnen de RK-Kerk?

Het gedeelde geloof

Tijdens een ontmoeting met de oecumenische Ark Community zei hij dat al onze kerken

“uitmuntende theologen” hebben, maar dat we “niet moeten wachten tot zij overeenstemming in alle punten hebben bereikt”.

En:

“we zondigen tegen de wil van Christus, omdat we ons op onze verschillen concentreren, maar onze gedeelde doop is belangrijker dan onze verschillen”.

Jongeren in Taizé

In de reeds bovengenoemde toespraak in Istanbul wees Franciscus op de orthodoxe, protestantse en katholieke jongeren die samenkomen rond de gemeenschap van Taizé en die de kerken oproepen tot eenheid. En hij stelde daar vast dat

“zij dit niet doen omdat zij de verschillen die ons scheiden negeren, maar omdat ze in staat zijn er overheen te kijken; zij zijn in staat om het essentiële dat ons reeds verenigt te begrijpen”.

Zo lijkt Franciscus niet alleen meer dan Benedictus XVI de nadruk te leggen op het gezamenlijke dat ons reeds verbindt, maar in diezelfde toespraak ging hij nog een stap verder:

“Ik wil eenieder die hier aanwezig is ervan verzekeren dat de Katholieke Kerk,teneinde het doel van de kerkelijke eenheid te kunnen bereiken, geen enkele conditie wil opleggen, behalve die van de gezamenlijke geloofsbelijdenis, en dat wij bereid zijn om samen te zoeken – in het licht van de leer van de Schrift en de ervaring van het eerste millennium – naar wijzen waarop we de noodzakelijke kerkelijke eenheid in de huidige omstandigheden kunnen garanderen: het enige dat de Katholieke Kerk verlangt, en waarnaar ik streef als bisschop van Rome, “de Kerk die voorgaat in de liefde”, is de gemeenschap met de Orthodoxe Kerken.”

Hier laat Franciscus blijken dat wat hem betreft de volledige gemeenschap tussen de Rooms-katholieke Kerk en de Orthodoxe Kerken vanuit katholiek oogpunt binnen handbereik is. Daarmee geeft hij ook aan dat hij bereid is om aan het pausambt een andere, nieuwe én tegelijkertijd traditionelere, invulling te geven.

Heel stiekem moest ik denken aan het beroemde oecumeneplan van de theologen Rahner en Fries die in 1982 schreven dat de eenheid van de christenen nu reeds mogelijk was. Afgelopen maand publiceerde het Italiaanse tijdschrift Civiltà Cattolica (met imprimatur van het Vaticaan door de jezuïeten uitgegeven) een uit 1984 daterend artikel van dezelfde Jorge Bergoglio. Daarin schrijft hij over de mogelijkheid, zelfs de noodzaak, voor een grote theologische en ecclesiale diversiteit in de éne Kerk van Christus.

Kende hij de publicatie van Rahner en Fries van twee jaar daarvoor? In ieder geval ligt de visie van Franciscus op de mogelijke eenheid met de orthodoxie sterk in het verlengde van dit plan. De vraag ligt open hoeveel mogelijkheden Franciscus hier ook voor de oecumene met de niet-orthodoxe Kerken ziet.

Video-boodschap van paus Franciscus, opgenomen op het mobieltje van de evangelicale bisschop Tony Palmer, met wie hij sinds jaar en dag bevriend was.

In een videoboodschap aan zijn inmiddels overleden vriend en evangelicale bisschop Tony Parker, zei paus Franciscus: “het wonder van de eenheid is reeds begonnen”.Voortbouwend op alles wat zijn voorgangers – van Paulus VI tot Benedictus XVI – hebben gezegd en gedaan, laat Franciscus dit wonder van de eenheid verder groeien. Op zoek naar ongebaande wegen.